Yıllar önce lisans öğrencilerinden oluşan bir grupla yaptığım derste konu İmam Gazali’ye gelince onun El-Munkız’da herkese örnek olacak bir yöntemden bahsettiğini belirtmiştim:
İmam Gazali’nin “İnsan bir ilmi bütün ayrıntılarıyla öğrenmedikçe o ilim dalının saçtığı fesat tohumlarının farkına varamaz. Öyle ki o ilim hakkındaki bilgisi o ilmin alimleriyle aynı seviyede olmalıdır. Bununla da yetinmemeli. O alimin bulunduğu seviyeyi aşmalı. Böylece o ilmin ortaya saçtığı tehlikeyi açığa çıkarabilir.
Anladım ki bir düşünceyi anlamadan ve özünü kavramadan reddetmek karanlığa taş atmak gibidir. Ve bunu yapmadan (bilgi sahibi olmadan) hedefi vurmak imkansızdır.” şeklinde ifade edebileceğim yöntem önerisinin bugün birçok alanda bize yol gösteren önemli bir ilke olduğunu belirtmiş ve ardından da İmam Gazali’yi tanımak gerektiğini, bir eğitimci olarak onun özellikle İhya-u Ulumiddin kitabının özenle okunup üzerinde düşünülmesi gereken klasiklerden biri olduğunu belirtmiştim.
Hiç unutmuyorum bir öğrencim burun kıvırarak “Hocam bin sene önce yazılmış bir kitabın bize ne faydası olacak? Bize ne verebilir” dedi. Ben de ona “Gazali’yi hiç okudun mu ya da İhya’yı eline aldın mı hiç?” diye sordum ve olumsuz cevap aldım.
Ona “karanlığa taş atmak akıllıca değil” demiştim. Bugün o kadar çok karanlığa taş atanımız var ki?
Bu tür yaklaşımlardan mustarip olan Mehmet Akif bir hatırasını şöyle anlatır:
“İki kişi oturmuş konuşuyorduk. Konu Mesnevi’ye geldi. Ben Hazreti Mevlana’nın bu kitabının mutlaka baştan sona okunması gerektiğini ileri sürünce arkadaşım dedi ki;
– Mevlâna, Hint felsefesinin naklidir.
– Mesnevi’yi okudunuz mu?
– Hayır
-Hint felsefesi nedir? Onu biliyor musunuz?
– Hayır
– O hâlde böyle bir iddiaya ne cüretle kalkışıyorsunuz?
– Öyle işittim.
Görüyorsunuz bizdeki hâli ya! Koca bir felsefe, koca bir kitap, koca bir kâinat iki sözle dürülüveriyor.” (Dücane Cündioğlu, Bir Kur’an Şairi, s.81.)
İmam Gazali de tıpkı Mevlâna gibi yukarıdaki anekdotta bahsedilen bağnazlığa kurban giden ya da ismi her yerde kullanılan ama bunun zıddı olarak fikirleri, şahsiyeti ve mücadelesi yeterince bilinip anlaşılamayan âlimlerimizden biri.
İmam Gazali (1058-1111) fıkıhtan kelama, felsefeden tasavvuf ve ahlaka dair onlarca eser bırakan ve etkisi asırlardır süren önemli alimlerimizden biri. Selçuklu Devleti’nin yüksek bürokratlarından ve önemli âlimlerinden biri. Hakikati arama uğruna tüm makamları, unvanları bir kenara iten bir âlim. Bu vesileyle onu rahmet ve şükranla analım. Allah rahmet eylesin, mekânı cennet olsun.
Onun önemli eserlerinden biri de İhya-u Ulumiddin (Din İlimlerinin İhyası)’dir. Gazali’nin bu kitabının temel konusu ahiret ilmidir. Ahiret ilmi, insanın ahiret hayatını düzene koymasını ve esasen ahirette mutluluğa kavuşmasını sağlayan ilimdir. Bu ilim kalbi kötü huylardan arındırıp iyi huylarla süslemeyi ve güzel işler yapmayı esas alır.
Ahiret ilminin iki bölümünden biri muamele ilmi (diğeri ise mükaşefe ilmi)dir. İmam Gazali, mükaşefe ilmiyle yalnız bilinmesi gereken şeylerin açıklanmasını; muamele ilmiyle ise bilinmesiyle beraber amel edilmesi gereken şeyleri (ibadetler ve muamelat) de bildiren ilmi kasteder. İhya’nın gayesi muamele ilmini açıklamaktır.
İmam Gazali insanın beden ve ruhtan oluştuğunu, her şeyin bir zahiri bir de batını olduğunu, şeriatın da bir zahiri yönü bir de manevi yönü olduğunu ifade eder. Her şeyin zahiri yani görünür kısmı öncelikli ve önemlidir der. Bu nedenle de muamele ilmini ikiye ayırır: Zahir ilmi ve batın ilmi.
Zahir ilmi insanın söz ve davranışlarını, eylemlerini ifade ederken; batın ilmi de kalbin durumunu, hallerini ve nefsin huylarını ifade eder.
Dinin zahir yani görünür kısmı olan ibadetleri ve sosyal hayata dair emirlerini yerine getirmek esastır. Bu görünür amelleri, davranışları bilmeden, yerine getirmeden onun batınına yani anlam ve ruh dünyasına yönelmek tehlikeli ve yanlış bir çabadır. Gazali kendi dönemindeki Batınilerin atladıkları ve yanlışa düştükleri konulardan birinin de bu husus olduğunu belirtir.
İmam Gazali bu dış ve iç, zahir ve batın sınıflamasından yola çıkarak İhya-u Ulumiddin adlı eserini iki ana bölümde yazar.
Kitabın ilk yarısı yani ilk iki cildi dinin, zahire yani dış dünyaya, görünür âleme hitap eden kısımlarını içerir. Bunlar bedenî ya da amelî hususlardır. Bundan dolayı İhya’nın ilk cildi İbadetler başlığını taşır ve bu başlık kendi içinde on kitaptan oluşur. Bu kısma tüm kitaba bir temel oluşturması ve ilim anlayışını ortaya koyması amacıyla İlim kitabı ile başlar. Ardından Akaid, temizlik, namaz, oruç, zekât, hac, Kur’an okumak, zikir ve dualar, vakitlere göre zikirler başlıkları yer alır. Bunların bir temel olduğunu vurgular, bu kısımları açıklarken onların anlam dünyasına ve hikmetlerine de değinerek bilgi vermenin yanında bir bilinç de oluşturmayı hedefler.
İkinci kısım ise sosyal hayata dair dinin ilkelerini içerir. Bu başlık da Âdetler olarak isimlendirilir. Bu bölüm de kendi içinde on kitaba ayrılır. Bu bölümde yemek adabı, evlenme adabı, çalışmanın hükümleri, helal ve haram, halk sınıfları ile sohbet ve geçinme adabı, uzlet ve halktan uzak yaşama, yolculuk adabı, vecd ve sema adabı, iyiliği emirle kötülükten alıkoymanın adabı, Peygamberlik ahlakı ve mahiyeti başlıklarına yer verir. Bu konuları anlatırken sorumluluk ahlakına, ahlaklı bir dindarlık anlayışına vurgu yapar.
Tabiri caizse kısaca “ahlaksız dindarlık olmaz” der.
İhya’nın ikinci yarısı ise batını yani Gazali’nin deyimiyle batın ilmini içerir. Bu kısmın ana gayesi insana bilinç kazandıran ve davranışların, ibadetlerin tadını almayı, onların maksadını idrak etmeyi sağlayan kalbin dizayn edilmesidir.
Bu nedenle üçüncü cildin başlığı Mühlikât yani “Helak Edici Reziletler” şeklindedir. Bu kısımda insanı helake sürükleyen kötü huylar tanıtılır. Bu kısım da on kitaptan oluşur. Bu bölüm ise kalbin acayip halleri, nefsi terbiye etmenin yolları, şehvet ve mide düşkünlüğünden gelen zararlar, dilin afetleri, hasedin, kinin ve gazabın afetleri, dünyanın kötülüğü, maddecilikle cimriliğin kötülüğü, dünyevi rütbelerin ve riyakarlığın kötülüğü, büyüklenmenin ve kendini beğenmenin fenalığı, gururun kötülüğü kitaplarından oluşur. Kur’an’da yasaklanan kötü huylardan, kalbin ve nefsin arınması gereken kötü hallerinden bahsedilir. Bu kötü huyları doğuran sebepler, bu kötü huyların zararları ve bu kötü huylardan kurtulmanın yolları anlatılır.
İhya’nın son cildi ise Münciyat (Kurtarıcı Faziletler) başlığını taşır. Bu kısım da on kitaptan oluşur. Bu on kitap ise tevbe, sabır ve şükür, korku ve ümit, fakirlik ve zühd, tevhid ve tevekkül, muhabbet, şevk, ünsiyet ve rıza, niyet, doğruluk ve ihlas, murakabe ve muhasebe, tefekkür ve düşünce, ölümü hatırlamaktan oluşur. Bu kısımda güzel huyların hakikati ve mahiyeti, güzel ahlaka sahip olmanın yolları anlatılır.
Özetle İmam Gazali, İhya’nın ilk yarısında ele aldığı vücudun azalarından kaynaklanan ibadetlere ve sosyal davranışlara Sünni bakış açısıyla ve hikmet boyutuyla yaklaşır. Nitekim gerek İhya’nın genelinde arka planda ve gerekse üçüncü ve dördüncü kitaplarda ruhani, ahlâkî ve tasavvufî bir içerik bariz biçimde görülür. Buradan hareketle de ilmi fıkha, fıkhı da amaç ve hikmetinden soyutlanmış bir kurallar bütününe indirgeyen ve onu dünyevi geçim kaynağı haline getiren fıkıh ulemasına sert eleştiriler getirir.
Böylece İmam Gazali dört ana bölümde toplam kırk kitaptan oluşan dengeli ve kendi içinde tutarlı bir eser ortaya koyar. Bu eserin gayesi insanın ibadetlerinin ve sosyal hayatının yönünü (dinî ilimler dahil) ahirette (ve dolayısıyla dünyada) ona mutluluk kazandıracak bir boyuta taşımaktır. İmam Gazali İhya’ya konu ettiği bu ilme kendi isimlendirmesiyle “Ahiret ilmi” adını verir. Hedefi kitabında anlattığı çerçevede dindar bir birey ve toplumdur.
Dört bölüm ve kırk kitaptan oluşan İhya ahiret mutluluğunu elde etmeye yönelenler için kendi döneminin şartlarında yazılmış Müslümanca yaşama kılavuzu niteliğindedir. İmam Gazali bu derdi, sızıyı yüreğinde hissetmiş, bu uğurda çok ciddi bedeller ödemiş bir âlim. Onun dengeli ve sorumlu duruşu bile bugün üzerinde düşünmeye değer bir konu.
Aradan geçen bin yıla yakın bir zamandan sonra bugünün şartları ve imkanları elbette çok değişti. Ancak bütün bunlar insanın ve tarihin sürekliliğini yok etmiyor, tarihsel süreçte birçok emek ve fedakarlıkla üretilen ilim ve düşünce mirasının değerini düşürmüyor. Aksine varisi olduğumuz mirasın daha iyi tanınması ihtiyacını ortaya koyuyor.
İmam Gazali ya da diğer ilim ve düşünce ehli şahsiyetlerin bıraktığı mirası tanımak, anlamak, özümsemek ve bugüne, yarınlara dair çıkarımlar yapmak günümüz şartlarında ihmal edilmemesi gereken bir sorumluluk.
